Чытаем разам! Рэкамендаваны спіс твораў для пазакласнага чытання “Паэтычны вянок роднаму слову і кнізе”

Спіс твораў для пазакласнага чытання

па тэме  “Паэтычны  вянок  роднаму  слову і кнізе”:

Мікола Арочка. «Цяжкае пытанне».

Лёля Багдановіч. «Мы дзеці мовы беларускай».

Пятрусь Броўка. «Родныя словы».

Тамара Бунта. «Добры дзень».

Васіль Вітка. «Слова», «Шляхі-дарогі».

Васіль Жуковіч. «Кніга».

Анатоль Зэкаў. «Дзве мовы».

Анаптоль Канапелька. «Роднае слова».

Пімен Панчанка. «Хлебныя словы».

Міхась Пазнякоў. «Скарына».

Генадзь Пашкоў. «Родная мова».

Пятро Прыходзька. «Твая мова».

Юрась Свірка. «Словы».

Мікола Чарняўскі. «Прыгода з Коскаю».

Цяжкое пытанне

Часамі пытаннем ашпараць, як варам:

- Чаму вы гаворыце па-беларуску?

А чаму па-балгарску гавораць у Варне?

А над Сенай  - чаму па-французску?

Варта смеху, ды не да смеху,

Хоць на месцы маім смяяўся б усякі:

Чаму не па-польску гавораць чэхі?

І не па-чэшску – палякі?

Гавораць сур’ёзна, пытаюць цвяроза,

Чаму ад бяроз расце тая ж бяроза,

Чаму, як дзятва, дубнячок у дуброве

Лапоча з дубамі на той жа мове? Чаму?

************************************************

Мы дзеці мовы беларускай

Наша мова журавінкай

І вясёлкавым мастком

Лашчыць кожную хвілінку,

І бярозку, і ялінку,

І сунічку пад кустом.

Гэта ластаўка пад стрэшкай

І стракаты дзяцел,

Гэта маміна ўсмешка,

Павучок, які за печкай

Сплёў гамак у хаце.

Наша мова – гэта бусел,

Белавежскія зубры.

І я вельмі ганаруся,

Што і ў радасці, і ў скрусе

Мы з ёй верныя сябры!

******************************************

Родныя словы

Яны даспадобы мне, хай і старыя,

Не толькі ў гучанні хвалюючы змест.

Як многа гавораць мне назвы такія —

Мінск,

        Пінск,

                Брэст.

Калі паразважыш, няцяжка дазнацца,

Бо сведчаць на ўсю неабсяжную шыр,

Што продкі любілі спакойную працу —

Шклоў,

        Клецк,

                Мір.

А вораг находзіў,— бязлітасна білі,

Трываць не хацелі абразы і слёз,

І разам з Бярозаю катаў тапілі —

Пціч,

        Друць,

                Сож.

Дзяды і бацькі нашу мову стваралі,

Каб звонка звінела, была, як агонь.

У сёлаў імёны, як гукі цымбалаў,—

Блонь,

        Струнь,

                Звонь!

**********************************************************

Добры дзень

Надзейка выйшла са свайго двара, стала каля брамкі і глядзіць на вуліцу.

Звычайна тут поўна вясковых дзяцей. Хлопчыкі на роварах гойсаюць. На лаўках, каля брамак, дзяўчаткі ў лялькі гуляюць. А сёння нікога не відаць – выхадны дзень. Раніца. Усе дзеці яшчэ па дамах сядзяць. Вось і стаіць Надзейка, чакае, калі хто-небудзь з іх выгляне са сваёй брамкі. Тады сяброўку ці сябрука можна паклікаць у госці і пагуляць разам. Самой жа дзяўчынцы нельга адыходзіць далёка – малая яшчэ.

Вось ідзе паўз іх двор суседка, цётка Галя, – у прыгожай сукенцы, з сумкай. Мусіць, у краму.

 – Добры дзень! – гучна і радасна сказала Надзейка.

Цётка Галя глянула на малую, усміхнулася і адказала таксама радасна:

 – Добры дзень, Надзейка! Вой, якая ты ўжо вялікая вырасла, малайчына!..

І пайшла далей.

Услед за цёткай Галяй ішла нейкая незнаёмая маладая цётачка.

 – Добры дзень! – Надзейка павіталася і з ёю.

Незнаёмая цётачка здзіўлена глянула на дзяўчынку, а потым усміхнулася:

 – Добры дзень!

І таксама пайшла далей.

Цяпер Надзейка, хто б ні ішоў паўз яе двор, усім радасна гаварыла: “Добры дзень!”. А людзі, знаёмыя і незнаёмыя, усміхаліся і адказвалі: “Добры дзень!”

Праз нейкі час з крамы вярталася цётка Галя і несла поўную сумку прадуктаў.

Надзейка ізноў гучна і радасна сказала:

 – Добры дзень!

Цётка Галя засмяялася:

– Яшчэ раз – добры дзень! З прыемным чалавекам прыемна і ў другі раз павітацца!

І пайшла дадому.

– Вось ты дзе!.. А я цябе паўсюль шукаю! – раптам пачуўся знаёмы голас.

– Што ты тут робіш?

З двара выйшла мама Надзейкі.

– На вуліцу гляджу і з людзьмі вітаюся. Усім кажу “добры дзень”, – адказала дзяўчынка.

– Малайчына! Гэта правільна! У нашай вёсцы ўсе людзі вітаюцца, нават незнаёмыя, – пахваліла дачушку маці.

– А цётцы Галі я ажно два разы сказала “добры дзень”! – аб’явіла Надзейка.

– Ну, два разы вітацца з адным і тым жа чалавекам у адзін дзень не трэба, – сказала маці.

– А цётка Галя гаварыла, што з прыемным чалавекам прыемна і ў другі раз павітацца! – запярэчыла Надзейка.

– Пойдзем ужо дахаты, прыемны чалавек! – усміхнулася мама і павяла дачку ў двор.

******************************************************************

Слова

З аднаго зярнятка малога Вырастае магутны вяз. Колькі год яму жыць? Вельмі многа. Сто і дзвесце — залежыць ад нас.

Колькі год на яго верхавіне У гняздзе клекатаць буслам? Гэта самі мы ведаць павінны, Гэта ўсё падуладна нам.

Колькі раз адлятаць ім у вырай I вяртацца дамоў у свой час? Усё залежыць ад нашае шчырай Дабраты — і ці ёсць яна ў нас.

Лес, і рэчку, і клёкат бусловы, Чалавечую ўсмешку ўраз Можна знішчыць адным толькі словам, Што бяздумна вырвецца ў нас.

Стогнуць пілы, скрыгочуць бульдозеры Наламана нямала дроў. I чарсцвее душа ад карозіі Безадказных, бяздумных слоў.

Іх не возьмеш назад, іх не вернеш. Камяком боль у горле засох. I ніколі не ўзыдзе зерне, Што упала ў бясплодны пясок.

******************************************************************

Шляхі-дарогі

Шляхі-дарогі... Паміж гарадамі яны даўжэйшыя і шырэйшыя. Паміж вёскамі – карацейшыя і вузейшыя. Яшчэ меншыя і вузейшыя сцежкі і сцежачкі, пратаптаныя людскімі нагамі. Каб выбіцца на дарогу, вы доўга блукаеце па сцежках. А то і кіруецеся напрасткі, ці, як яшчэ гавораць, нацянькі, назіркам, разораю, цераз поле. У нас адно паселішча так і называецца: Церасполле. Вы ўжо здагадаліся, чаму яго так назвалі. Каб патрапіць у Церасполле, трэба перайсці цераз поле. Няцяжка, вядома, здагадацца, як утварыліся назвы вёсак: Заполле, Загор’е, Падгор’е, Залессе, Падлессе, Прылессе, Залужжа, Падлужжа, Зарэчча, Надрэчча, Прырэчча.

   А як вы растлумачыце назву вялікай дарогі – гасцінец? Ці мае гэта назва дачыненне да гасцінцаў, якія звычайна прывозяць нам родныя, блізкія, калі прыязджаюць у госці? Ну вядома ж, мае, бо ўсе гэтыя словы аднаго кораня: госць, гасцінна, гасціная, гасціннасць, гасцяванне, гасцінцы.

   Шлях – таксама вялікая дарога, але мае значэнне болей шырокае і ўжываецца ў самым разнастайным сэнсе. Можа пралягаць не толькі па зямлі, а і па вадзе – водны шлях, нават па небе – Млечны Шлях, шлях да іншых планет – зорны шлях. Ёсць яшчэ жыццёвы шлях, баявы шлях, гістарычны шлях, а таксама – шлях як напрамак дзейнасці, спосаб і сродак, якімі дасягаецца мэта.

   Якія шляхі-дарогі, вялікія і малыя, праходзяць па вашай мясцовасці? Куды вядуць? Ці ёсць такія, што перасякаюцца? Як называецца месца, дзе крыжуюцца дзве або некалькі дарог?

   Крыжы, скрыжаванне, ростань, на ростанях. Якія яшчэ словы можна дадаць да слова дарога?

   Дарожны, падарожны, прыдарожны, падарожнік, спадарожнік, здарожаны, здарожыўся. Сцежка, сцежачка, сцяжынка. Аднолькавы сэнс усіх гэтых слоў ці розны? Складзіце сказы, дзе будзе адно ці два з гэтых слоў.

***************************************************

Кніга

П’еса-казка

Дзейныя асобы

Кніга

Пеця-пастушок

Невук

Лужок

Цішыня

З’ява першая

Лета. Побач з возерам –лугавая раскоша травы, красак.  Сутонне.  На небе ўбіраецца ў сілу поўня.  На траве ляжыць Кніга.

Кніга (прыўзнімаючы галаву, тужліва).  Забыў мяне тут Пеця-пастушок… Няўжо ў траве і заначую? .. (Чуецца шоргат чыіхсці ног.) Што гэта? Я чыесьці крокі чую! (Кніга прыслухоўваецца. Набліжаецца Невук.)

Наплывае хмара,  і цьмянее святло поўні.

Невук (гучна). Што, пані, падабаецца лужок? (Заліваецца смехам.)

Кніга (устаючы).  Вы да мяне?..

Невук.  А да каго ж ?! Па мойму, людзям ты – на ліха, бо іншых мучыш, а сама ляжыш, лайдачыш.

Кніга.  Хто вы такі?

Невук.  Хіба не бачыш? Я – Невук! Як магла ты не пазнаць?!

Кніга.  Пазнала я.  І ты павінен знаць, што маю працу не заўжды відаць, але няма ў тым сакрэту, што без мяне было б нялёгка свету.

Невук.  Што ты сказала?  Я – павінен знаць! Мяне яшчэ ты будзеш павучаць!..

Кніга. А што я дрэннае раблю? Табе што дрэннае  зрабіла? 

Невук.  Такіх спрадвеку не люблю.  Я паважаю толькі сілу. (хапае Кнігу, трасе яе.)

Кніга. Пусці! Пусці мяне! Балюча!

Невук. Маўчаць! Твой лепет надакучыў!

Кніга. А я ж цябе даўно цярплю…

З’ява другая

На сцэну, задыхаўшыся, выбягае Пеця. Ходзіць па траве, шукае Кнігу, і не знаходзіць яе.

Пеця. (да Лужка, прачула.) Ці не бачыў, Лужок, ці не чулі, краскі, я тут Кнігу забыў – там такія казкі! Я ж яе так бярог! Так яе люблю я! як забыць яе мог? Без яе гарую…

Лужок (голас за сцэнай). Толькі што была яна, чулася і гамана - злоснік яе мучыў, ён і мне тут надакучыў.

Пеця (занепакоена).  Ясны Месяц! Месяц ясны! У пакутах я! ці не бачыў, даражэнькі, Кніга дзе мая?

Месяц (голас за сцэнай). Кніга? Бачыў кнігу, бачыў, на траве яна была. Але потым недзе знікла, калі хмара наплыла.

Пеця. Цішыня! Ты памажы мне – у пакутах я.  ці не бачыла, не чула, Кніга дзе мая?

Цішыня (голас за сцэнай).  Чула, хлопча, й зараз чую, ты прыслухайся і сам – Кнізе гора: завалодаў ёю Невук!

Пеця прыслухоўваецца.

Пеця. Чую, чую галасы.

З’ява трэцяя

Невук (да Кнігі). Ну, вось, і вадзічка, як вока, азерца… Купацца не любіш, але ж давядзецца…

Невук цягне Кнігу ў возера. Неперарэз яму бяжыць Пеця.

Пеця. Ах, ты, злыдзень! Скуль прыйшоў? Што ты ўчыняеш? Пачакай жа! Кухталёў зараз атрымаеш!

Баязлівы Невук губляецца, пакідае ахвяру і ўцякае.

Пеця. Вось так, герой… Пабег! Пабег, адно мільгаюць пяты… (да Кнігі). Прабач мне, родная, прабач, я страшна вінаваты.

Кніга. Нічога, застаюся жыць… З табою век хачу дружыць.

Кніга і Пеця бяруцца за рукі, кланяюцца гледачам.

Заслона

***************************************************

Роднае слова

Адкрываю, як свет, нанова 

Беларускае роднае слова, 

Пералівістае - як каменьчык, 

Весялковае - як ручэй,

Цёплае - як агеньчык 

Добрых тваіх вачэй,

Светлае - як маланка,

Гнеўнае - як пярун,

Ціхае - як калыханка,

Вечнае - як Беларусь!

**********************************************************

Скарына

Асветнік, вучоны

I першадрукар,

Наш гонар —

Францішак Скарына.

Запомні ўсім сэрцам

Як велічны дар

Радзімы

Славутага сына.

Праклаў ён дарогу

Да Слова,

Святла,

За Матчыну Мову

Паклікаў змагацца,

Каб вольнай заўсёды

Між вольных магла

Дзяржаваю

Белая Русь

Называцца.

******************************************************************

Хлебныя словы

Адценне слоў — не глупства,

Ты ім не пагарджай.

Скарынка. Скіба. Луста.

Акраец. Каравай.

Акраец — шлях, дарога

І зайцаў хлеб лясны.

Скарынка — сум, трывога

І боль былой вайны.

Здараецца, вядома,

Што, выпіўшы ў гасцях,

Грызе скарынку дома

Пахмурны халасцяк.

А скіба — дзень вясновы.

Ралля. Плугі. Сяўба.

Наш хлеб — жыцця аснова,

Працяг і барацьба.

А луста — слова сытнае,

Духмянае і шчодрае.

Яно ад маці — сітнае

Ці наздравата-чорнае.

А каравай — вясельнае,

Святочнае яно.

На ручніку нясе яно

І радасць, і віно.

І справа тут не ў ежы,

А ў смачным змесце слоў,

І ў жытным ветры свежым,

І ў звоне каласоў...

*****************************************************************

Твая мова

Ты забыць сваю мову не мусіш,

каб агеньчык яе не ачах.

Пазнаюць нас, што мы з Беларусі

па гаворцы, па нашых вачах.

Ціха звоніць у полі калоссе,

зоркі свецяцца ў вышыні.

Наша родная мова прыносіць

столькі ласкі, святла, цеплыні.

Збажыною яна каласіцца

і вясёлкай іскрыцца ў вадзе.

Мова – вечнасці нашай крыніца,

ты шануй яе, дружа, штодзень.

******************************************************************

Словы

У нас сваiх хапае слоў

Крамяных,

росных,

васiльковых

Ад мурагоў i ад лясоў,

Ад светлых высяў жаўруковых.

У нас хапае слоў сваiх

(Іх пазычаць няма патрэбы)

Ад чыстых даляў веснавых,

Ад глыбiнi улетку неба.

Сваiх хапае слоў у нас

Суровых, мужных, як яднанне,

Яны гучаць у грозны час

I заклiкаюць на змаганне.

У нас хапае слоў такiх

Чысцюткiх, ядраных, як ранне.

Яны выказваюць услых

Пяшчоту, ласку i каханне.

Хапае слоў i гаманкiх,

I мяккiх, як у лузе травы,

І, чуйна слухаючы іх,

Запамінай не для забавы.

У нас хапае рэдкiх слоў,

I палюбi ты iх бязмежна.

Яны ад чысцінi снягоў

I ад пялёсткаў беласнежных.

Яны ўвабралi звон крынiц,

Шум лесу i дыханне ночы...

Ад лiўняў i ад навальнiц –

Грымяць, iскрацца i шапочуць.

Журыцца ўмеюць i звiнець,

Спяваць у шумным карагодзе.

Iх трэба сэрцам разумець

І ўмець знаходзіць у народзе.

*****************************************************************

Прыгода з Коскаю

Спяшаўся Мікітка

І быццам для кпінаў

Ён лішнюю Коску

У сшытку

Пакінуў.

Дзень Коска,

Як козка,

Па сшытку блукала:

Пакутніца Коска

Прыпынку шукала.

Куды ні прыстане,

Капрызныя словы -

Без слоў

Кухталёў

Ёй падсыпаць гатовы.

Адны лямантуюць:

“Што стала са сказам?

Нашто нас разбіла?

Ты ж бачыш –

Мы разам!”

Другія аж плачуць,

Угледзеўшы зваду:

“Нашто нас змяшала?

Ні ладу,

Ні складу!”

А трэція хорам:

“Ганебна!

Ганебна!

Хіба ты да месца,

Хіба тут патрэбна?..”

Ноч Коска, як козка,

Па сшытку блукала:

Знямоглая Коска

Прыстанку шукала.

Крыўдлівыя

Словы

Шумелі, як хвалі,

Пагарды,

Спагады

Сваёй не хавалі:

“Па сшытку бадзяцца

З такой пагалоскай

Не сорам табе,

Памаўзлівая Коска?

 Хто гэты нягоднік?

Хто згубнай рукою

Пакінуў цябе тут

Няшчаснай такою?..”

Тулялася Коска,

Як козка,

Па вёсках,

Надумала ўраз

Беспрытульная Коска:

“Зраблюся двукоссем,

Схаваюся ў сшытку,

Хай сорамна будзе

Не мне, а –

Мікітку!”